En de hel brak los. De wereld in oorlog

Een verbijsterend boek dat ik gefascineerd gelezen heb, alle 758 bladzijden lang (waar nog 70 bladzijden bij komen met noten, literatuur en register). Het is van Max Hastings en heeft als titel: En de hel brak los. De wereld in oorlog: 1939-1945 (2014). Welbewust laat de auteur heel veel liggen: de voorgeschiedenis, de nazi-ideologie, de biografie van de politieke en militaire kopstukken, de ontwikkeling van de concentratiekampen. Hastings heeft ervoor gekozen vooral aandacht te geven aan de ervaringen van de gewone mensen. Zijn boek staat dan ook vol met aangrijpende brieven en verslagen van ooggetuigen van veldslagen, luchtaanvallen, scheepsrampen, moordpartijen en ontberingen.

Hastings komt met huiveringwekkende getallen: in 1939-1945 zijn ruim 60 miljoen doden gevallen, gemiddeld zo’n 27.000 per dag. Van alle geallieerde gesneuvelde militairen kwam 65 procent uit de Sovjet-Unie, 2 procent uit de VS, 2 procent uit Groot-Brittannië en 1 procent uit Frankrijk. Dat maakt duidelijk dat het Rode Leger van de Sovjet-Unie het allergrootste offer heeft gebracht. Daarom is het eng West-Europees gedacht om over D-day te spreken alsof de landing in Normandië de beslissing heeft gebracht in de strijd tegen Hitler.
Nog enkele getallen: ongeveer 8 procent van alle Duitsers kwam om (1,6 miljoen burgers en 5,3 miljoen militairen), tegen 3,44 procent van de Nederlanders, 1,35 procent van de Fransen, 3,78 procent van de Japanners, 0,94 procent van de Britten (449.000) en 0,32 procent van de Amerikanen (418.500). Het totale aantal doden in de Sovjet-Unie bedroeg 27 miljoen, van wie 3 miljoen als krijgsgevangene in nazi-kampen vermoord zijn. Verder hebben de nazi’s 150.000 geestelijk gehandicapten omgebracht en 10.000 homoseksuele mannen. Zo’n driekwart van allen die omkwamen waren geen deelnemers van de strijd maar ongewapende burgers. En dan hebben we het nog niet eens over het leed dat de vele miljoenen overlevenden hebben doorgemaakt.

Velen waren slachtoffer van nazi-gruwelen. Het schokkende is dat die gruwelen vaak zijn gepleegd door doodgewone mannen. Zo verhaalt Hastings van een bataljon van 500 man, grotendeels bestaande uit reservisten van middelbare leeftijd. Toen zij in een Pools stadje aankwamen, deelde hun commandant met verstikte stem en betraande ogen mee dat ze op bevel van hoger hand een vreselijk onaangename opdracht moesten vervullen: het arresteren van de 1800 Joden daar, van wie zij de arbeidsgeschikte mannen naar een kamp moesten overbrengen en de rest moesten doden. Hij noemde de opdracht gerechtvaardigd vanwege de Joodse betrokkenheid bij de oorlog. Vervolgens gaf hij elk van z’n toehoorders de gelegenheid uit het gelid te stappen als hij zich niet in staat achtte deze opdracht uit te voeren. Een aantal militairen maakte van deze mogelijkheid gebruik en hun aantal groeide toen het moorden begon. Ten minste twintig weigeraars mochten terug naar hun kazerne. In de daarop volgende maanden overwonnen de meeste leden van het bataljon hun aanvankelijke weerzin en werden ze geharde moordenaars, die al wreder optraden. Na ruim vijftien maanden had deze eenheid van doodgewone mannen ten minste 38.000 Joden omgebracht en nog eens 45.000 naar treinen richting Treblinka gedreven. Schokkend om te lezen: in een hoog beschaafd land als het Duitsland van Bach en Goethe waren genoeg mannen te vinden die bereid waren mensen om te brengen die door hun heersers als staatsvijanden waren aangeduid, zonder dat ze zwaar onder druk hoefden te worden gezet.

Maar ook de Sovjets hebben heel wat oorlogsmisdaden op hun geweten. Zo hebben ze hun soldaten meedogenloos behandeld: het aantal gesneuvelden telde niet, terwijl de discipline werd gehandhaafd middels talloze executies. En toen zij Duitsland binnentrokken heeft het Rode Leger een orgie ontketend van verkrachtingen, plunderingen en moorden.
Al waren de andere geallieerden doorgaans minder wreed, ook zij hebben zich aan gruwelen schuldig gemaakt. Heel wrang is wat Hastings vertelt over een dorp in Italië. Daar stopte eens een vrachtwagen vol zwaarbewapende Duitse militairen bij een vrouw met een groepje kinderen. De militairen stapten uit. Bekend met de Duitse terreur in Italië vroeg de vrouw angstig wat ze wilden. Ze kreeg een onverwacht antwoord: ‘Zouden de kinderen alstublieft voor ons kunnen zingen?’ De kinderen zongen: ‘O Tannenbaum’ en ‘Stille Nacht’. De mannen kregen tranen in hun ogen: ‘Het doet ons denken aan die Heimat’. Toen klommen ze weer in hun wagen en reden weg. Nog geen twee weken later werd het gebied bezet door Franse koloniale troepen. Die beschouwden buit en verkrachting als de terechte beloning voor de strijd en dat hebben de bewoners geweten…..

Als wij terugkijken op de Tweede Wereldoorlog is voor ons de moord op de zes miljoen Joden een overheersend aspect, en terecht: ongeveer een zevende van alle mensen die zijn bezweken onder het nazisme en bijna een tiende van alle mensen die tijdens de oorlog stierven bleken uiteindelijk Joden te zijn. Toch ging het de Duitsers en de geallieerden vooral om de macht op het Europese halfrond. De strijd was dus geen pure krachtmeting tussen goed en kwaad maar ging vooral om de dreiging die de Duitsers met hun bondgenoten vormden voor de eigen belangen van de geallieerden, hoe edel en menslievend Churchill die belangen ook omschreef – aldus Hasting.

En dan de Sovjets. Zij hebben met hun immense bloedoffer de levens van honderdduizenden Britse en Amerikaanse militairen gespaard. Zelfs wordt wel verdedigd dat alleen een krijgsheer die zozeer gespeend was van scrupules of compassie als Stalin het nazisme kon verslaan; de manier waarop de westerse bondgenoten vochten, chronisch gehinderd door hun gevoeligheid voor verliezen, maakte hen ongeschikt om de Wehrmacht te verslaan. We hebben dus alle reden de Sovjets dankbaar te zijn. Dat neemt niet weg dat ze door hun dominante aandeel in de strijd Oost-Europa konden bezetten. De Amerikanen en Britten hadden geen andere keuze dan dat te gedogen, want ze hadden noch de militaire middelen noch het politieke draagvlak voor een nieuwe oorlog om de Sovjet-Unie uit haar nieuwe bezittingen te verdrijven – met als gevolg dat Oost-Europa de nazi-tirannie inruilde voor de Sovjet-tirannie.

De afloop van de Tweede Wereldoorlog was dus niet alleen maar positief. In de slotwoorden van Has-tings: de geallieerde overwinning heeft slechts vrede, welvaart, gerechtigheid en vrijheid gebracht voor een fractie van degenen die erbij betrokken waren. Het enige dat zeker lijkt is dat de geallieerde overwinning de wereld heeft gered van een veel erger lot dan een overwinning van Duitsland en Japan zou hebben meegebracht.